از اسید بن صفوان، یکی از صحابه رسول خدا (ص)، گوید: چون روزی رسید که امیر المؤمنین (ع) وفات کرد، گریه، شهر را به لرزه
درآورد و مردم چون روزی که پیغمبر (ص) وفات کرده بود در هراس افتادند، مردی گریان و شتابان و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ گویان آمد و می گفت: امروز خلافت نبوت بریده شد تا بر در خانه ای که امیر المؤمنین (ع) در آن بود ایستاد و گفت:
ای ابو الحسن، خدایت رحمت کند، تو در اسلام بر این مردم پیش تر و در ایمان از آنها خالص تر و در یقین کاملتر و از خدا ترسان تر و از همه رنج کش تر و نسبت به رسول خدا (ص) نگهدارتر و نسبت به اصحابش امین تر بودی، در مناقب بر همه برتر و در سوابقِ نیک از همه ارجمندتر و در پایه از همه بالاتر و نسبت به رسول خدا نزدیک تر و در روش و اخلاق و سیما و کردار از همه به آن حضرت مانندتر و مقامت شریف تر و از همه در نزد او گرامی تر بودی.
خدایت از اسلام و از طرف رسولش و از همه مسلمین پاداش خیر دهد، هر وقت اصحابش ناتوانی کردند، تو توانا بودی و هر گاه زبونی کردند، تو دلیرانه نبرد کردی و چون سستی نمودند، تو قیام کردی و چون اصحابش قصد خلاف کردند، تو به روش رسول خدا (ص) چسبیدی، تو خلیفه بر حق او بودی، بی گفتگو، و هم طراز به رغم منافقان و خشم کافران و بد آمد حسودان و به کوری چشم فاسقان، وقتی در مسلمانی سست شدند تو بودی که برای مسلمانی قیام کردی و وقتی به پت پت افتادند و از سخن در ماندند تو به سخنرانی پرداختی، آنجا که ماندند تو بودی که به نور خدا پیش رفتی و از تو پیروی کردند و رهنمائی شدند.
تو از همه نرم گوتر و در عبادت فرازتری (بلند پروازتر و خوش سخن تر) و کم گوتر و درست گوتری، رأیت از همه بزرگوارتر و دلت از همه دلیرتر و یقینت از همه محکم تر و کردارت از همه بهتر و نسبت به امور داناتری.
تو به خدا سرور بزرگ دینی در آغاز و انجام، در آغاز که مردم متفرق شدند و در انجام که سست شدند، وقتی مؤمنین در سرپرستی تو در آمدند برای آنها پدری مهربان بودی و باری را به دوش کشیدی که آنها ناتوان بودند از حمل آن، و حفظ کردی آنچه را از دست دادند و رعایت کردی آنچه را رها کردند و دامن به کمر زدی و اقدام کردی وقتی گرد آمدند (یعنی دل به پیروی تو دادند) و تو فراز گرفتی وقتی آنها بیتاب و درمانده شدند.تو شکیبا بودی وقتی آنها شتاب زدگی کردند و تو بودی که هر خونی را می خواستند گرفتی و به وسیله تو رسیدند به آرمانهائی که نمی پنداشتند، تو بر کفار عذابی کوبنده و چپاولگر بودی و برای مؤمنان پشتیبان و دژ. تو آفریده شدی اندر نعمت خلافت الهیه (اندر گرفتاری خلافت) و کامیاب شدی از این عطیه الهیه و سوابق آنها را که شرط آن است محرز کردی و فضائل آنها را به در بردی، دلیل تو رخنه اعتراضی نداشت و دلت کج نشد و بینائیت سست نگردید و به خود ترس راه ندادی و سقوط نکردی (خیانت نورزیدی، سر گران نشدی) تو چون کوهی بودی که طوفانش نجنباند و تو چنان بودی که (رسول خدا (ص) فرمود: امین ترین مردم در یاری من و در آنچه خودداری، و همچنان که فرمود (ص): در تن خود ناتوانی و در کار خدا توانا، در پیش خود فروتنی و در نزد خدا بزرگوار، در روی زمین بزرگی و در نزد مؤمنین والا، کسی را در باره تو عیب جوئی نرسد و بدگوئی از تو از هیچ گوینده نسزد (و کسی را در تو طمعی برای ناحق نیست) با احدی روی دربایستی و ملاحظه نداشتی، ناتوان و زبون نزد تو نیرومند بود و عزیز، تا حقش را بستانی و نیرومند و عزیز نزد تو خوار و ناتوان بود تا حق را از او بستانی (و به صاحبش برسانی)، خویش و بیگانه از نظر عدالت در برابرت یکی بودند، کار تو درستی و راستی و نرمش بود و گفتارت حکم حق و قاطع و دستورت بردباری و دور اندیشی، و رأیت دانش و تصمیم در آنچه کردی، و هر آینه راه حق صاف گشت و دشواری هموار شد و آتش فتنه خاموش گردید، و دین به وسیله تو راست شد، و اسلام به وجودت نیرومند گردید، و امر خدا غالب شد و گر چه کافران را بد آمد، و اسلام و مؤمنان به تو پا بر جا شدند، بسیار بسیار پیش رفتی جانشینان خود را به رنج افکندی، گریه تو را جبران نکند، و مرگت در آسمان پیش آمد بزرگی به حساب است و غمت همه مردم را خُرد کرده فإنا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ،به قضای خدا رضا دهم و کار او را به وی باز گذاریم، به خدا هرگز مسلمانان چون توئی را از دست ندهند.
تو برای مؤمنان پناه بودی و دژ بودی و کوه بلندی بودی و نسبت به کفار سخت گیر و خشم آفرین بودی، خدا تو را به پیغمبرت برساند و از اجر سوگواریت ما را محروم مکند و ما را پس از تو گمراه نسازد و گریست و اصحاب رسول خدا (ص) همه گریستند، سپس او را جستند و نیافتند.
عدّة من أصحابنا عن أحمد بن محمّد بن عیسى عن البرقیّ عن أحمد بن زید النّیسابوریّ قال حدّثنی عمر بن إبراهیم الهاشمیّ عن عبد الملک بن عمر عن أسید بن صفوان صاحب رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله قال:
لمّا کان الیوم الّذی قبض فیه-أمیر المؤمنین علیه السّلام ارتجّ الموضع بالبکاء-و دهش النّاس کیوم قبض النّبیّ صلّى اللّه علیه و آله و جاء رجل باکیا-و هو مسرع مسترجع و هو یقول-الیوم انقطعت خلافة النّبوّة-حتّى وقف على باب البیت-الّذی فیه أمیر المؤمنین علیه السّلام
فقال-رحمک اللّه یا أبا الحسن-کنت أوّل القوم إسلاما و أخلصهم إیمانا-و أشدّهم یقینا و أخوفهم للّه و أعظمهم عناء-و أحوطهم على رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و آمنهم على أصحابه و أفضلهم مناقب-و أکرمهم سوابق و أرفعهم درجة-و أقربهم من رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و أشبههم به هدیا و خلقا و سمتا-و فعلا و أشرفهم منزلة-و أکرمهم علیه فجزاک اللّه عن الإسلام-و عن رسوله و عن المسلمین خیرا.
قویت حین ضعف أصحابه-و برزت حین استکانوا-و نهضت حین وهنوا-و لزمت منهاج رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله إذ همّ أصحابه و کنت خلیفته حقّا-لم تنازع و لم تضرع برغم المنافقین-و غیظ الکافرین و کره الحاسدین-و صغر الفاسقین فقمت بالأمر حین فشلوا-و نطقت حین تتعتعوا-و مضیت بنور اللّه إذ وقفوا-فاتّبعوک فهدوا-و کنت أخفضهم صوتا-و أعلاهم قنوتا و أقلّهم کلاما-و أصوبهم نطقا و أکبرهم رأیا-و أشجعهم قلبا و أشدّهم یقینا-و أحسنهم عملا و أعرفهم بالأمور-.
کنت و اللّه یعسوبا للدّین-أوّلا و آخرا-الأوّل حین تفرّق النّاس-و الآخر حین فشلوا-کنت للمؤمنین أبا رحیما-إذ صاروا علیک عیالا-فحملت أثقال ما عنه ضعفوا-و حفظت ما أضاعوا و رعیت ما أهملوا-و شمّرت إذا اجتمعوا-و علوت إذ هلعوا و صبرت إذ أسرعوا-و أدرکت أوتار ما طلبوا-و نالوا بک ما لم یحتسبوا-.کنت على الکافرین عذابا صبّا و نهبا-و للمؤمنین عمدا و حصنا فطرت و اللّه بنعمائها-و فزت بحبائها و أحرزت سوابغها و ذهبت بفضائلها لم تفلل حجّتک-و لم یزغ قلبک-و لم تضعف بصیرتک-و لم تجبن نفسک و لم تخرّ.
کنت کالجبل لا تحرّکه العواصف-و کنت کما قال علیه السّلام آمن النّاس فی صحبتک-و ذات یدک و کنت کما قال علیه السّلام ضعیفا فی بدنک قویّا فی أمر اللّه-متواضعا فی نفسک عظیما عند اللّه-کبیرا فی الأرض جلیلا عند المؤمنین-لم یکن لأحد فیک مهمز-و لا لقائل فیک مغمز-[و لا لأحد فیک مطمع]و لا لأحد عندک هوادة-الضّعیف الذّلیل عندک قویّ عزیز-حتّى تأخذ له بحقّه-و القویّ العزیز عندک ضعیف ذلیل-حتّى تأخذ منه الحقّ-و القریب و البعید عندک فی ذلک سواء-شأنک الحقّ و الصّدق و الرّفق-و قولک حکم و حتم-و أمرک حلم و حزم و رأیک علم و عزم فیما فعلت-و قد نهج السّبیل و سهل العسیر و أطفئت النّیران و اعتدل بک الدّین-و قوی بک الإسلام-فظهر أمر اللّه و لو کره الکافرون-و ثبت بک الإسلام و المؤمنون-و سبقت سبقا بعیدا-و أتعبت من بعدک تعبا شدیدا-فجللت عن البکاء و عظمت رزیّتک فی السّماء-و هدّت مصیبتک الأنام-فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون-رضینا عن اللّه قضاه-و سلّمنا للّه أمره-فو اللّه لن یصاب المسلمون بمثلک أبدا-کنت للمؤمنین کهفا و حصنا و قنّة راسیا-و على الکافرین غلظة و غیظا-فألحقک اللّه بنبیّه-و لا أحرمنا أجرک-و لا أضلّنا بعدک-و سکت القوم حتّى انقضى کلامه و بکى-و بکى أصحاب رسول اللّه-ثمّ طلبوه فلم یصادفوه.
کافی، الکلینی، کتاب الحجة، ابواب التواریخ، باب مولد امیرالمؤمنین صلوات الله علیه، ح 4
